Сиз ҳақингизда

Бу сафар кириш сўзни кўп чўзмайман. Кеча твиттерда ҳамма ўз вилоятидаги овқатларни мақташга тушибкетганида бошланди хуллас ҳаммаси. Ва бошқа кўп масалаларга ҳам туртки бўлди кейин бу.

Яна ўша “қайнота”, яна ўшандай ёқимсизлик билан хитоб қилади: “Вилоятингиздаги ватанпарварликни неча фоиз деб ҳисоблайсиз?” Бу суллоҳ ватанпарварликни ҳам, нисбийликни ҳам, математика нима-ю кўнгил нима эканини ҳам билмасдан ўлиб кетишига ачинаман.

Ватанпарварлик ҳақида ватан мустақилликка эришган кунларда ҳеч нимани англамаган, яъни, қандай кураш ва изтироблар билан бу неъмат қўлга киритилганига гувоҳ бўлмаган, шу сабабдан бу неъматни етарлича қадрлай олмайдиган бир бенаводан объектив қарашларни кутмаслигингиз кераклиги ҳақида огоҳлантириб қўяйин.

Инсоният пайдо бўлибдики, одамларни “бизникилар” ва “бегоналар”га ажратиш давом этиб келади. “Бизникилар” – бу шундай ижтимоий гуруҳки (қабила, уруғ, тоифа, диндошлар, тенгдошлар, ишдошлар), одам улар билан бир бутунлигини ҳис этиб, уларнинг олдида ўзини бурчли ҳисоблайди. “Бегоналар”га нисбатан эса бундай масъулиятни ҳис ҳам этмайди, зиммасига ҳам олмайди.

Албатта, умумўзбек қадриятлари мавжудлигини инкор этиб бўлмайди. Маънавиятшунослик дарсларида ҳамиша биринчи галда кўз-кўз қилинган меҳмоннавозлик хусусиятларимиз, ҳар куни ҳар ерда гувоҳ бўладиганимиз болажонлигимиз, қон-қонимизга сингиб кетган ҳалоллик, бағрикенг миллатлигимиз, Алпомиш-у Темур авлоди эканимиз – ҳамма-ҳаммаси умумўзбек қадриятлари саналади. Ватан, Ўзбекистон ва ўзбеклар – шубҳасиз жамловчи, яхлит тушунчалардир. Бу қадриятлар азал-азалдан бешикданоқ онгларимизга сингдирилган ва сингдирилишда давом этажак. Шу билан бирга оммавий ахборот воситалари, таълим тизими, бадиий адабиётлар воситасида ҳам кенг тарғиб қилинади бу тушунчалар. Бироқ кузатишлар шуни кўрсатадики, бу юксак қадриятлар аксарият қуруқ ваъзхонликдан иборат бўлиб, бирмунча мавҳум ҳисобланади. Аслида эса муайян ўзбек ўз миллатдошини “бизникилар” гуруҳининг тенг ҳуқуқли аъзоси сифатида қабул қилмайди. Гап билан амалиёт ўртасида жуда катта фарқ мавжуд. Тасаввур қилинг, “Ватанингизни севасизми?” мавзуида сўровнома ўтказсак, барча баралла овоз билан ўз изҳорларини бошлаб юбориши тайин. Лекин бунинг ўрнида, “Фарзандларингизни қандай тарбияламоқдасиз?” саволи бўлганида, “ватанпарварлик руҳида” кўринишидаги жавобни учратгунча анча уринган бўлур эдик…

Яна шундай тасаввурларим борки, кўпчилик ўзбеклар Ўзбекистон деганда унинг серқуёш жаннатмакон ўлка экани, тарихий обидаларини, кундалик турмуш тарзини назарда тутадилару, бироқ бошқа миллатдошларини хаёлларига ҳам келтирмайдилар, бу ўринда шунга ўхшашроқ шиорнамо гапни келтириш мумкин: “Менинг (ёки яқин қариндош-уруғларимнинг) манфаатлари бошқа барча ўзбеклар манфаатларидан устун туради”. Шунингдек, биз ўзбеклар, жиноятчи, албатта жазосини олиши керак деб ҳисоблаймизу, лекин қариндош-уруғларимиздан бири қамалиб қолса, уни қилмишига яраша жазо олишидан сақлаб қолиш учун қўлимиздан келадиган ишларнинг ҳаммасини қиламиз. Ёки, “Ватанни албатта ҳимоя қилиш керак, бироқ арзанда ўғил ҳарбий хизматни хоҳламаса, уни уйда олиб қолиш уятли иш эмас”...

Турди Фароғий “Тор кўнгилли беклар…” ида “Тўқсон икки бовли ўзбек эли тенглик қилинг…” деб ёзганига икки ярим асрдан ошаяпти. Бироқ чор-атрофга назар солсак, вазият ҳамон ўзгармагани кўринади. Энг ташвишли томони, бундай тор маҳаллийчилик ва қариндош-уруғчилик, катта авлодда ҳам, ўрта авлодда ҳам, айниқса ташвишлантирарлиси ёшлар орасида ҳам кенг урф бўлганидир. Натижада, “масъулият миқёси” асосан оила аъзолари ва ёр-биродарларнигина қамрайди. Бутун мамлакат, Ватан эса кўпинча баландпарвоз гап-сўзлар бўлиб, деярли жиддий таъсир кучига эга эмас. Бундай “масъулият миқёсларининг торлиги”, фуқаролик ҳиссиётининг йўқлигига, фуқаролик ҳиссиётсизлиги эса ижтимоий муаммоларга (электренергия қуввати ва сувни тежаш, атроф-муҳитни ифлосламаслик, талабаларнинг кўплаб ҳуқуқлари бузилиши каби барча учун тегишли масалаларда) бефарқлик билан қарашга олиб келади. Оқибатда, жамият ҳам, унинг ҳар бир аъзоси ҳам зиён кўради. Энди одамлар “Қанчалар ҳотамтой, мард, бой-бадавлат, сўзамол, обрў-эътиборли, уддабурон эканимни қўни-қўшнилар, узоқ қариндош-уруғлар, ҳамқишлоқлар, меҳмонлар, (демакки шунчаки "бегоналар") кўриб қўйишсин!” қабилида иш тутишади. “Агар ҳасад қилсалар, аламдан ёрилиб ўлмайдиларми менга деса” деган мулоҳазалар ҳам йўқ эмас. Шунинг учун ҳам аҳолиси бадавлат қишлоқдаги уйлар кошонадан сира қолишмаса-да, ҳамма юрадиган марказий кўчалари ёзда чангиб, қишда балчиғи чиқиб ётади. Ёки, шаҳарлардаги кўпқаватли уйларнинг йўлаклари ва ҳовлилари ахлатхонадан фарқ қилмайди. Умумий фойдаланиш жойларида ҳам шунга ўхшаш аҳвол.

“Бизникилар” ва “бегоналар” омили келтирадиган кулфатларимиз шу қадар кўпки, ҳали-ҳамон бизда чин ватанпарварлик туйғулари шакллана олмайди.

Шундай маҳаллийчилик туфайли, "ғарблик курсдошларим"га алоҳида, "шарқлик курсдошларим"га алоҳида чойхона қиламан.

Шундай маҳаллийчилик туфайли қайси университетда қайси вилоятлик ректор ёки проректор бўлса, шу ердаги талабалар миқдори ҳам шу омилга мутаносиб бўлади.

Шундай маҳаллийчилик туфайли, масалан, қўқонликлар Бухородан келин қилмайдилар (ва бунга мисоллар биттагина эмас, юзтагина эмас, мингтагина ҳам эмас).

Қандай шов-шувли жанжал ўйлаб топсам экан деб ўтирган кунларимдан бирида, бу қийшиқ бошимга, буларнинг ҳаммасига ўша алмусоҳдан қолган тариқатлар сабаб эмасмикан деган фикр келиб қолди. Қўқон хонлигининг асосчиси Яссавий, Бухоро амирлигиники Нақшбандий, Хивада Кубро…

Нима демоқчилигимни, нималар демоқчилигимни бу учала таълимот билан яхшилаб танишсангиз билиб оласиз. Мен ҳаммангизнинг саволларингизга жавоб берадиган даражада аҳмоқ эмасман :D

Jurnalistdan hech kim qo`rqmaydi!

Hozir, dedlaynga bir soat nari-berisi vaqt qolganida, kursdoshlarim davrasida, yakunlangan semestr g`iybatini tinglab, o`tgan kuni tug`ilgan kunimda sovg`a qilingan “Arsenal” formasiga burkanib, shiringina bo`lib o`tiribman. O`z bekorchixo`jaligim bilan ko`p maqtansamda, shu kungacha bir satr yozishgayam imkonim bo`lmagandi. Mendeleyev emasmanki, u tushlarida jadval tuzgan kabi, men ham uxlayotganimda blogpost uchun mavzu topa olsam. Yoki, Chaykovskiyga o`xshab, faqat tushlarimda ijod qilib chiqsam. Lekin, shunday qor ko`p yoqqan qish kunlarining birida, qalovini topib, qor yondirish mumkinligi haqidagi matalni eslab, o`zimga dalda beraman va yozishga kirishaman. Ushbu blogpost mavzusini davramizda kechayotgan suhbat belgilab berdi.

Ikki yil muqaddam, darslaridan birida, twitter va jurnalistika olamiga ma`lum-u mashhur “qaynotamiz” “Jurnalistdan hamma, hattoki hammani qo`rqitadigan jonajon militsiyamiz ham qo`rqadi” deb qo`ygan edi.

To`g`ri, balki yaqin o`tmishda yozuvchi-jurnalistlar mahalla mirshablarini qo`rqitar darajada bo`lmasada, undan keyingi o`rinda turadigan shaxs hisoblangandur ham. Unga ham xuddi hokimiyat vakiliga qulluq qilgandayin hurmat bajo keltirishgan, xuddi xosiyatli bir tushni ardoqlagandayin, uni ham ardoqlashgan bo`lsa bordir. Shuningdek, uning shaddod qalami ostidan nimaiki chiqsa, yutoqib o`qir  edilar-da!..

O`sha muborak zamonlarda jurnalistlar azbaroyi jonkuyarlik bilan yonib-yonib, muvaffaqiyat uchun tirishgandir deb o`ylaysizmi? Xuddi shu so`zlar lotin imlosida yozilayotgani qanchalik haqiqat bo`lsa, ijodkor toifasi qanchayin dangasa xalq ekani shu qadar ayonku!?

Jurnalistdan nega hech kim zig`ircha qo`rqmasligi uyoqda tursin, hatto mensimay qo`ygan? Umuman, jurnalist deganda kim keladi ko`z o`ngingizga? O`n yillar oldin esa, yana bir o`qituvchi opamiz, jurnalistlar uchun ideal qiyofa sifatida Gi de Mopassanning “Belami”sini taklif qilgandi. Ha, albatta undan, dresskod uchun namunaviy jihatlarni qabul qilish ham mumkin, lekin, bizda na yuksak martabali tadbirlar va na fransuzcha uslubda kiyinish imkoniyati bor. Niyat bordiru, imkoniyat yo`q :)

“Jurnalistik tekshiruv”dan dars o`tgan aka esa, tekshiruv o`tkazayotgan jurnalistning xarajatlari, masalan morg qorovuliga ataydigan choychaqasi yoki, Samarqandga borib, yashab, ishlab, qaytish davomidagi sarflarini tahririyat qoplaydimiligini so`raganimda, “Yo`q” degan..

Endi tasavvur qiling, derazadan qarab, ikki yillardan beri yangisiga almashtirilmaydigan, anchadan beri ximchistka ko`rmagan syurtigiga o`ranib, gonorarini tushlik va yo`lkiraga sarflab tugatishdan tiyilgan kamsuqumgina qahramonimiz yayov o`tib bormoqdaligini ko`rib qoldinggiz. “Qoch, jurnalist kelmoqda!” deb, qo`rqqaninggizdan eshik-derazalarni ichkaridan tambalab olishingizni esa, men tasavvur qila olmaymanku.

Xullas, "to`rtinchi hokimiyat" deb iddao qiladiganimiz jurnalistikaning ahvoli tanqiddan tuban. Faqat o`zimizgina muqaddas deb biladigan kasbi-korimiz, boshqa hammaning ko`ziga ta`magirlik, yugurdaklik va tekinxo`rlik sifatida ko`rinadigan bo`lib qolgan. To`g`ridan ham, bu kasb bir tiyinga qimmat.  Chiqaradigan gazetalarimiz ham bir tiyinga qimmat - makalatura bo`lishga yaraydi xolos. Yozadiganlarimizdan birovga bir tiyinlik foyda bo`lmaydi - na biron narsani ko`tarib chiqa olamiz, na bir ojizona ovozimiz bilan hurib qo`yib, bironnimani o`zgartira olamiz. Aslanov-u Muxrim va Diyorlar "Chempion" va "Stadion"da shuncha yozib, bironta orzusiga erishish tugul, birgina taklifi haqida kimdur jiddiy o`ylab ko`rdimi? Kimdadur hafsala qoldimi?.. 
Qolaversa, fakul`tetlarimizda shunday lo`ttiboz, qo`rqoq va saviyasiz o`qituvchilar dars o`tishi esa, muhitni yomonlashtirgandan-yomonlashtiradir.

Avlodlar ketidan avlodlar kelaveradi, avlodlar ketidan avlodlar kelib shu botqoq muhitga qulayveradi.

Ҳаяллаётган келажак

Агар шунақа исмлар қўйилганида, мени Ўйчан деб атардинглар. Сайёралар нима учун айланса, камина ўшанинг учун ўйланаман – бинобарин, сайёралар айланмай, мен эса ўйланмай тура олмайман.